Fibromiyalji sendromu (FMS) vücutta 3 aydan uzun süre devam eden kronik ve yaygın ağrıya neden olan bir yumuşak doku romatizmasıdır. Fizik muayenede belirli hassas noktaların bulunması ile karakterize bir hastalıktır. Bu kriterler Amerikan Romatoloji Koleji (ACR) tarafından 1990 yılında belirlenmiştir. 2010 yılında yenilenen kriterlere göre ağrının yaygın olması, yorgunluk, dinlenmemiş uyanma ve bilişsel (kavrama ile ilgili) yakınmalarının şiddeti ve eşlik eden belirtilerin yoğunluğuna bağlı olarak tanı konmaktadır.
Erişkin populasyonda sıklığı %5’dir. Kadınlar tüm hastaların %70-80’ini oluşturur. Ortalama başlangıç yaşı 25-35’dir, ancak 10 ile 55 arasında değişebilir. FMS semptomlarının ileri yaşlarda başlaması FMS’ye eşlik eden başka bir hastalık olabileceğini düşündürmelidir.
Hastalığın sebebi tam olarak bilinmiyor. Depresyon, stres ve uyku bozukluklarının etkili olabileceği düşünülüyor. Birçok çevresel faktörün FMS’yi tetiklediği kabul ediliyor. Bunlar fiziksel travmalar, emosyonel baskılar, infeksiyonlar ve endokrin bozukluklar olarak sıralanabilir. Son yıllarda yapılan çalışmalar belirtilere yol açan bozukluğun santral sinir sisteminden kaynaklandığını düşündürüyor. Genetik faktörlerin de rolü olduğu ve aile öyküsü olanlarda daha sık görüldüğü bildiriliyor. FMS hastalarında ağrı eşiği düşüktür, strese yanıt vermede bozukluk vardır. Depresyon ve anksiyete gibi duygu-durum bozuklukları eşlik edebilir. FMS’de uykunun derin, dinlendirici döneminde bozukluk olduğu ve bu bozukluğun da hastalık oluşumunda rolü olduğu düşünülüyor.
Üç aydan uzun süren yaygın ağrı esas belirtidir. Hasta ağrısını tanımlamakta ve lokalize etmekte güçlük çekebilir. Daha çok boyun, sırt ve bel ağrısından yakınırlar. Eşlik eden belirtilerden en sık görülenler sabahları belirgin olan yorgunluk ve dinlendirici olmayan uykudur. Kişi uzun saatler uyusa bile sabah hiç uyumamış gibi yorgun kalkar. Bazen uykuya dalmada zorluk veya sık uyanma şeklinde uyku bozukluğu olabilir. Hastalar enerjilerinin olmadığını ve bunun günlük yaşamlarını etkilediğini ifade ederler. Ev işlerini yapmakta bile zorlanabilirler.
Ayrıca bazı hastalarda yumuşak dokularda şişlik hissi, uyuşmalar, gerilim tipi başağrısı, iritabl barsak sendromu, ağrılı adet kanamaları, sık idrara çıkma, çene ekleminde ağrı, huzursuz bacak sendromu, depresyon ve anksiyete tabloya eşlik edebilir. Denge problemleri, dokunmaya duyarlılık, yüksek ses, parlak ışık, koku ve soğuğa karşı duyarlılık görülebilir. Bu kadar çeşitli belirtilerin olması farklı hastalıklar ile karışmasına neden olur.
Yakınmalar psikolojik stres, soğuk ve nemli havalarda artış gösterebilir. Uzun süre aynı pozisyonda çalışma belirtileri arttırabilir. Sıcak duş ve banyo, ılık ve kuru hava, tatil, dinlendirici uyku ise genellikle belirtileri hafifletir.
FMS tanısı öykü ve fizik muayene bulguları ile konur. Ağrının dağılımı, eşlik eden belirtiler ayrıntılı olarak değerlendirilmelidir. Eklem muayenesi ve adale kuvvetleri normal sınırlar içerisindedir. Tanımlanmış dokuz çift hassas noktadan 11’inin ağrılı bulunması FMS tanısı için gereklidir. Hassas nokta; üzerine basınç uygulandığında, hastanın ağrıdan yakındığı anatomik bölge olarak tanımlanmıştır. Hassas noktalar normale göre basınca karşı daha duyarlıdır. Bu hassas noktalar ense, boyun, omuz, sırt, göğüs duvarı, dirsek, kalça, bel ve diz bölgesindedir.
Laboratuvar testleri normaldir, ancak FMS’yi taklit eden hastalıkların ekarte edilmesi amacıyla uygulanır. Ayrıca altta yatan bir anemi, vitamin eksikliği veya tiroid fonksiyon bozukluğu olabileceği akılda tutulmalıdır.
Hasta eğitimi tedavide birinci adımdır. Hastalığın gerçek olduğu, ağrının şiddetli olabileceği ancak yaşamı tehdit etmediği, şekil bozukluğu ve sakatlığa neden olmadığı anlatılmalıdır. Tedavinin uzun sürebileceği ve düzenli takip gerektirdiği açıklanmalıdır. Tetikleyici faktörler belirlenmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Tedavide ilaç tedavileri yanı sıra egzersiz ve fizik tedavi uygulamalarının önemli yeri vardır.
Yüzme, uygun ayakkabı ile yürüme ve bisiklet FMS için en uygun aerobik egzersizlerdir. Aerobik egzersizler adalelerde kondüsyonu arttırır, dinlendirici uykuyu düzenler ve santral sinir sisteminde endojen endorfinleri arttırır. Egzersiz yoğunluğu başlangıçta hafif olmalı, tolere ettikçe arttırılmalıdır. Ayrıca yoga, pilates ve tai chi gibi egzersizlerin de etkili olduğunu gösteren çalışmalar vardır.
Lokal sıcak ve fizik tedavi uygulamaları FMS’de diğer bir tedavi seçeneğidir. Derin ve yüzeyel ısı yanı sıra elektriksel akımlardan oluşan fizik tedavi yaklaşımları ağrının ve kas gerginliklerinin azaltılmasında etkili yöntemlerdir. Kas gerginliklerinin azaltılmasında masaj ve miyofasyal gevşeme ve basınç teknikleri olumlu etkiler sağlar. Aerobik egzersizler, postür egzersizleri, germe ve gevşeme egzersizleri tedaviye ilave edilmelidir.
Trisiklik antidepresan ilaçlar başlıca uyku bozukluğunun düzeltilmesi amacıyla kullanılırlar. Antidepresanlar hem uykunun düzenlenmesi, derinliğinin arttırılması, hem de santral ağrı kesici etkileri nedeniyle tercih edilir. Genellikle hastaya yatmadan önce verilir. Bu tip antidepresanlar ile oluşan yan etkiler başdönmesi, ağız kuruluğu ve konstipasyondur. Selektif serotonin gerialım inhibitörleri ile uyku bozukluğu ve depresyonda düzelme gözlenmektedir. Çift etkili antidepresan ajanlar ile de etkinlik bildirilmektedir. Son yıllarda nöropatik ağrısı tedavisinde kullanılan ilaçların da yararlı olduğu gösterilmiştir. Klasik ağrı kesici ve antiromatizmal ilaçların etkileri ise sınırlıdır. Tedaviye hekim muayenesinden sonra, hastanın özellikleri, eşlik eden sorunları, kullandığı diğer ilaçlar ve risk faktörleri değerlendirilerek karar verilmelidir.
Hassas noktaların lokal enjeksiyonu seçilmiş olgularda etkili bulunmuştur. Farklı enjeksiyon teknikleri vardır. Özellikle dirençli olgularda kuru iğneleme yapılabileceği gibi, lokal anestetik veya kortikosteroid enjeksiyonları da uygulanabilir.
Fibromiyalji belirtilerinin kontrol edilmesinde ilaç tedavisi kadar önemli olan bir başka yöntemde egzersiz uygulamalarıdır. Fibromiyalji hastalarında birinci kural egzersizlere çok yavaş ve kısa süreli başlamaktır. Çünkü başlangıçta yoğun uygulanırsa ağrıya ve yorgunluğa neden olabilir. Bu hastanın egzersizi bırakmasına yol açar. Oysa bizim istediğimiz egzersizin kısa süreli bile olsa düzenli yapılmasıdır. Ancak bu şekilde yarar sağlanabilir. Kişinin toleransı arttıkça, adaleleri kuvvetlendikçe egzersiz yoğunluğu, süresi ve şiddeti arttırılabilir. Yavaş başlansa dahi egzersizden sonra adalelerde hafif ağrılar ve tutukluk olabilir, bu beklenen bir etkidir ancak şiddetli ve keskin bir ağrı oluyorsa adalelerin aşırı yüklendiğini veya zedelendiğini düşündürebilir. Hangi egzersizin ne kadar süre ile yapılacağına doktor kontrolünden sonra karar vermek sakatlıkları önlemek ve maksimum yarar sağlamak için gereklidir. Egzersiz kişiye özel planlanmalıdır. Başlangıç için genellikle önerdiğimiz germe ve gevşeme egzersizleri yanı sıra yürüme, yüzme veya bisiklet gibi düşük etkili hafif aerobik egzersizlerdir. Son yıllarda yapılan çalışmalar yoga, pilates ve tai chi egzersizlerinin yararlarından söz etmektedir. Hangi tip egzersiz seçilirse seçilsin başlamak kadar devamlılık da önemlidir.
Uzun süre ve düzenli egzersiz yapıldığında ağrıların azaldığı, hatta tamamen kaybolduğu görülür. Santral sinir sisteminde endorfinlerin salınmasını sağlayarak ağrı kesici etki gösterir. Egzersizin ağrı üzerine etkisi yanında uyku üzerine de düzenleyici etkisi vardır. Stres ve depresyonu azaltır. Ayrıca kişinin kuvvetlenmesini, esnekliğinin ve dayanıklılığının artmasını sağlar. Kondüsyonu arttırır, kan basıncı kontrolüne katkıda bulunur, yüksek kolesterol riskini azaltır. Kilo kontrolüne yardımcı olarak eklemler üzerindeki yükü azaltır.
Yürüme: Aktiviteleri uzun süredir kısıtlanmış kişilerde yürümeye ilk gün 5 dakika gibi kısa bir süre ile başlanır. Bu süre her gün 1-2 dakika kadar arttırılır. Süre yavaş yavaş 60 dakikaya kadar uzatılır. Bu hedefe ulaştıktan sonra hafta 3-4 kez 45 dakika-1 saat yürüyüş yapılır. Eğer bu süre kişiye fazla geliyor ise kısaltılır, ancak kesinlikle tümden bırakılmamalıdır. Dayanıklılık arttığında yeniden süre 1 saate kadar çıkarılır.
Bisiklet: Statik egzersiz bisikletleri kapalı alanda aerobik egzersiz yapma avantajı sağlar. Yine kısa süreler ile başlanır, süre yavaş yavaş 1 saate kadar uzatılabilir. Diz ağrısı olanlarda tercih edilmez, ancak sele yüksekliği ayarlanarak kısa süreli uygulanabilir.
Yüzme: Eklemlerin yük taşımaması nedeniyle ideal bir aerobik egzersizdir. Toplam yarım saat su içi hareket veya yüzme genellikle yeterlidir.
Yoga: Solunum ve gevşeme üzerine odaklanır. Adalelerde ve eklemlerde esnekliği arttırır, anksiyeteyi azaltır, kan akımını arttırır ve ağrıyı azaltır. Evde uygulanabilir ancak zor pozisyonlardan kaçınmak gerekir.
Tai Chi: Son derece yumuşak hareketleri ile kişinin gevşemesini, esnekliğinin artmasını, kuvvetlenmesini sağlar ve dengeyi arttırır. Hareketli meditasyon olarak da adlandırılır ve stresi azaltır.
Pilates: Son yıllarda popüler olan pilates germe ve kuvvetlendirme egzersizlerini kombine ederek tüm vücudu çalıştırır. Sert hareketler içermez. Özellikle omurga çevresi adaleler ve denge üzerinde durur. Ancak çok farklı komponentleri vardır, uzun süredir egzersiz yapmayanlarda başlangıç için uygun olmayabilir.
